Süýji suw girdejilerindäki howanyň üýtgemegi, kenarýaka ekosistemalaryň gurluşyna we işleýşine täsir edýändigi görkezildi. Derýanyň akymynyň Demirgazyk-Günbatar Patagoniýanyň (NWP) kenarýaka ulgamlaryna soňky onýyllyklarda (1993–2021) täsiriniň üýtgemegine baha berdik, uzak möhletli akym wagt seriýasyny, gidrologiki simulýasiýa, emeli hemra arkaly alnan we deňiz üstündäki ýagdaýlar (temperatura, bulaşyklyk we duzlulyk). Alty sany esasy derýa basseýnini öz içine alýan zonanyň üstünden iň az akymyň ep-esli azalmagy hepdelik, aýlyk we möwsümleýin terezide ýüze çykdy. Bu üýtgeşmeler garyşyk re regimeimiň demirgazyk basseýnlerinde has aýdyň ýüze çykdy (mysal üçin, Puelo derýasy), ýöne günortada täze bir re regimeim bilen häsiýetlendirilen derýalara tarap gidýän ýaly. Goňşy iki gatly içki deňizde, süýji suwlaryň azalmagy pes galokline we demirgazyk Patagoniýanyň üstünden ýerüsti temperaturanyň ýokarlanmagyna laýyk gelýär. Netijelerimiz, derýalaryň NWP-de ýanaşyk estuarine we kenarýaka suwlaryna çalt ösýän täsirini görkezýär. Üýtgeýän howada ekosistemalara gözegçilik etmegiň, çaklamagyň, gowşatmagyň we uýgunlaşmagyň strategiýalarynyň, kenarýaka deňiz suwlaryna akýan suw ulgamlaryny degişli adaptasiýa basseýn dolandyryşynyň zerurdygyny belleýäris.
Derýalar, ummanlara kontinental süýji suwlaryň esasy çeşmesi1. Semiarym ýapyk kenarýaka ulgamlarynda derýalar aýlanyş prosesleriniň möhüm hereketlendirijisi2 we ýerüsti we deňiz ekosistemalarynyň arasyndaky köpri, kenarýaka we açyk ummanyň üstüni ýetirýän ýokumly maddalary, organiki maddalary we çökündileri daşaýar3. Soňky gözlegler, kenarýaka ummanyna süýji suwlaryň mukdarynyň we wagtynyň üýtgemegi barada habar berdi4. Wagt seriýalarynyň we gidrologiki modelleriň seljermesi dürli spatiotemporal nagyşlary görkezýär5, mysal üçin, ýokary giňişlikdäki süýji suw akymlarynyň güýçli ýokarlanmagyndan, buz eremeginiň köpelmegi sebäpli, gidrologiki guraklygyň ýokarlanmagy sebäpli orta giňişlikdäki tendensiýalaryň azalmagy7. Recentlyakynda habar berlen tendensiýalaryň ugruna we ululygyna garamazdan, howanyň üýtgemegi üýtgedilen gidrologiki reimesimleriň esasy hereketlendirijisi hökmünde kesgitlenildi8, kenarýaka suwlaryna we goldaýan ekosistemalaryna ýetirýän täsiri entek doly bahalandyrylmaly we düşünilmeli däl9. Howanyň üýtgemeginiň (ygalyň görnüşleriniň üýtgemegi we temperaturanyň ýokarlanmagy) we gidroelektrik bentleri ýa-da suw howdanlary 10,11, suwaryş akymlary we ýer ulanylyşynyň üýtgemegi bilen akymyň wagtlaýyn üýtgemegi, süýji suw girişleriniň tendensiýalaryny seljermek üçin kynçylyk döredýär13,14. Mysal üçin, tokaýlaryň köp dürlüligi bolan sebitleriň gurakçylyk döwründe tokaý plantasiýalarynyň ýa-da oba hojalygynyň agdyklyk edýän ýerlerinden has köp ekosistemanyň durnuklylygyny görkezýändigini görkezdi15,16. Orta giňişlikde, howanyň üýtgemeginiň we ýerli antropogen bidüzgünçilikleriň täsirini aýyrmak arkaly kenarýaka ummanyna geljekdäki howanyň üýtgemegine düşünmek, gidrologiki re regimeimdäki üýtgeşmeleri ýerli adam bozulmalaryndan aýryp bolar ýaly çäkli üýtgeşmeler bilen maglumat ulgamlaryndan gözegçilik etmegi talap edýär.
Günbatar Patagoniýa (> Günorta Amerikanyň Pacificuwaş ummany kenarynda 41 ° S) bu ekosistemalara gözegçilik etmek we goramak üçin dowam etdirilýän gözlegler zerur bolan bu gowy goralýan sebitleriň biri hökmünde ýüze çykýar. Bu sebitde erkin akýan derýalar, dünýäniň iň giň makro-estuariýalarynyň birini emele getirmek üçin çylşyrymly kenar geomorfologiýasy bilen täsirleşýär17,18. Uzaklygy sebäpli Patagoniýanyň derýa basseýnleri ajaýyp durnuksyzlygyna galýar, ýokary tokaý örtügi19, adam ilatynyň gürlügi pes we umuman bentlerden, suw howdanlaryndan we suwaryş infrastrukturasyndan azat. Bu kenarýaka ekosistemalaryň daşky gurşaw üýtgemelerine gowşaklygy, esasan, süýji suw çeşmeleri bilen özara täsirine baglydyr. Demirgazyk-Günbatar Patagoniýanyň (NWP; 41–46 ºS) kenarýaka suwlaryna süýji suw girişleri, şol sanda göni ýagyş we derýa akymlary, ummanyň suw massalary, esasanam ýokary duzly Subantarktika suwy (SAAW) bilen täsirleşýär. Bu, öz gezeginde, haloklinde möwsümleýin üýtgeme we giňişlik birmeňzeşligi bilen güýçli duzlulyk gradiýentleriniň emele gelmegi arkaly aýlanyşyň, suwuň täzelenmeginiň we howa çalşygynyň görnüşlerine täsir edýär21. Bu iki suw çeşmesiniň özara täsiri planktoniki jemgyýetleriň düzümine-de täsir edýär22, ýagtylygyň ýitmegine täsir edýär23 we SAAW24-de azot we fosfor konsentrasiýalarynyň azalmagyna we ýerüsti gatlakda ortosilikat üpjünçiliginiň ýokarlanmagyna sebäp bolýar25,26. Mundan başga-da, süýji suwuň girizilmegi bu estuariýa suwlarynda erän kislorodyň (DO) güýçli dik gradiýentine sebäp bolýar, ýokarky gatlakda adatça ýokary DO konsentrasiýasy görkezilýär (6–8 ml L - 1) 27.
Patagoniýanyň kontinental basseýnlerini häsiýetlendirýän birneme çäkli gatyşma, kenar ýakasynyň intensiw ulanylmagy bilen tapawutlanýar, esasanam Çiliniň esasy ykdysady pudagy bolan suw hojalygy. Häzirki wagtda dünýäde iň uly suw hojalygy öndürijileriniň hataryna giren Çili, losos we alabalyk eksporty boýunça ikinji, midýa eksporty boýunça ikinji ýerde durýar. Häzirki wagtda ca. bilen meşgullanýan losos we midýa ekerançylygy. Umumy meýdany bolan 2300 konsessiýa meýdançasy. Sebitdäki 24,000 ga, Çiliniň günortasynda möhüm ykdysady gymmatlyk döredýär29. Bu ösüş daşky gurşawa täsir etmez, esasanam losos ekerançylygynda, bu ekosistemalara ekzogen iýmitler bilen goşant goşýan iş30. Şeýle hem klimat bilen baglanyşykly üýtgeşmelerden gaty goraglydygy görkezildi31,32.
Soňky onýyllyklarda NWP-de geçirilen gözlegler süýji suw girdejileriniň azalandygyny habar berdi we tomus we güýz aýlarynda akymyň azalmagyny, şeýle hem gidrologiki gurakçylygyň uzalmagyny çaklady35. Süýji suw girdejilerindäki bu üýtgeşmeler daşky gurşawyň parametrlerine täsir edýär we has giň ekosistemanyň dinamikasyna kaskad täsir edýär. Mysal üçin, tomus-güýz guraklygy döwründe kenarýaka ýerüsti suwlarda aşa adatdan daşary ýagdaýlar ýygy-ýygydan ýüze çykdy we käbir ýagdaýlarda gipoksiýa36, parazitizmiň ýokarlanmagy we zyýanly algal gülleri 32,37,38 (HABs) arkaly suw hojalygyna täsir etdi.
Soňky onýyllyklarda NWP-de geçirilen gözlegler süýji suw girdejileriniň azalandygyny habar berdi we tomus we güýz aýlarynda akymyň azalmagyny, şeýle hem gidrologiki gurakçylygyň uzalmagyny çaklady35. Süýji suw girdejilerindäki bu üýtgeşmeler daşky gurşawyň parametrlerine täsir edýär we has giň ekosistemanyň dinamikasyna kaskad täsir edýär. Mysal üçin, tomus-güýz guraklygy döwründe kenarýaka ýerüsti suwlarda aşa adatdan daşary ýagdaýlar ýygy-ýygydan ýüze çykdy we käbir ýagdaýlarda gipoksiýa36, parazitizmiň ýokarlanmagy we zyýanly algal gülleri 32,37,38 (HABs) arkaly suw hojalygyna täsir etdi.
NWP boýunça süýji suw girdejileriniň azalmagy baradaky häzirki bilim, çäkli mukdarda uzak möhletli ýazgylardan we minimal giňişlikden alnan gidrologiki maglumatlar seriýasynyň statistik ýa-da dinamiki aýratynlyklaryny beýan edýän gidrologiki ölçegleriň derňewine esaslanýar. NWP-nyň estuarin suwlarynda ýa-da ýanaşyk kenarýaka ummanynda degişli gidrografiki şertler barada aýdylanda bolsa, uzak möhletli ýazgylar ýok. Kenarýaka durmuş-ykdysady işleriň howanyň üýtgemegine edýän täsirleriniň gowşakdygyny göz öňünde tutup, dolandyryş we howanyň üýtgemegine uýgunlaşmak üçin gury ýer-deňiz interfeýs çemeleşmesi hökmanydyr40. Bu kynçylygy çözmek üçin, gidrologiki modellemegi (1990–2020) hemra arkaly alnan we deňiz üstündäki ýagdaýlar (1993–2020) maglumatlary bilen birleşdirdik. Bu çemeleşmäniň iki esasy maksady bar: (1) sebit derejesinde gidrologiki ölçegleriň taryhy tendensiýalaryna baha bermek we (2) bu üýtgeşmeleriň goňşy kenarýaka ulgamyna, esasanam deňiz üstündäki duzlulyk, temperatura we bulaşyklyk bilen baglanyşykly täsirlerini öwrenmek.
Gidrologiýa we suwuň hiline gözegçilik etmek üçin dürli görnüşli akylly datçikler berip bileris, maslahatlaşmagyňyzy haýyş edýäris.
Iş wagty: 18-2024-nji sentýabr